İŞLEME HASSASİYETİ
2.1. İşleme Hassasiyetini Etkileyen Faktörler
Biri tezgahta imal edilen gerçek parça, diğeri teknik ressam tarafından resimlenen ve tanımlanan parça olmak üzere iki parça karşılaştırıldığında bunların farklı oldukları görülür. Gerçek parçanın teknik resimdekinden farklılık derecesi, imalatın kalitesine bağlıdır ve bu, işlemenin hassasiyetini belirtir.
Parçalar, genellikle; düz, silindirik veya konik yüzeylerin sınırladığı geometrik şekillerdir. Gerçek parçanın, tasarlanan parçaya ne ölçüde uygun olarak imal edilebileceği şu ana faktörlere bağlıdır:(l)şeklin veya geometrik özelliklerin hassasiyeti, yani, parçanın çeşitli kısımlarının(yüzeylerinin) tarif edilen geometrik gövdeye yaklaşma derecesi, (2) parçanın kısımlarının (yüzeylerinin) ölçüsel hassasiyeti, (3) aynı kısımlarının (yüzeylerin) birbirlerine uyumlarının hassasiyeti, (4) yüzey kalitesi, yani, gerçek pürüzlü yüzeyin istenilen doğru yüzeye yaklaşabilme derecesi.
İşlenen yüzeyin şekli ve kalitesi, onu işleyen tezgahın dişli düzeninin mükemmellik derecesini belirtir, kinematik anlamda işlenen yüzey işleyen dişli düzeninin aynasıdır.
Çeşitli yüzeylerin ebattan ve bu yüzeylerin birbirleri ile koordinasyonunu sağlayan ölçüleri, imalatta kullanılan takım tezgahlarında otomatik olarak elde etmek olanaksızdır, bu bir kuraldır. Eğer tezgahta çok hassas boyutlara ulaşılması isteniyorsa, bu durumda özel işleme metottan uygulanmalı ve daha birçok şart yerine getirilmelidir. Bu şartlar içerisinde; kalıp ve bağlama aparatlarının sağlanması, kesici takımlann oldukça karmaşık bir düzenle yerleştirilip bağlanmalan v.b sayılabilir. Son analizde, işlenen parçanın büyüklüğünün, kesici takımın tezgah kızaklanna göre pozisyonuna bağlı olduğunu belirtmek gerekir.
Koordinasyon hassasiyeti (yüzeylerin bir birlerine göre durumlannın ve uyumlannm hassasiyeti) sadece tezgahın hassasiyetine değil, iş parçasının tezgaha hangi pozisyonda bağlandığına da bağlıdır, örneğin, parçanın tezgaha bağlanışında
Yüzey pürüzlülüğü, tezgahta işleme sırasında meydana gelen plastik deformasyon ve kesme sırasında ortaya çıkan diğer etkenlere bağh olarak meydana gelen mikro düzen-tizlikler (mikro engebeler) le belirlenir.
İşlenen gerçek parça ile teknik resimde tarif edilen parça arasındaki farklılıklar, hatanın büyüklüğünü belirtir.
2.2. Geometrik Özelliklerdeki Hatalar
Geometrik özelliklerdeki hatalar (sapmalar), gerçek yüzeyin teknik resimde belirtilen kusursuz yüzeyden sapma miktarına bağlı olarak tarif edilir ve aşağıdaki şekilde sınıflandırılabilir:
(1) Silindirik şekilden sapmalar: tam yuvarlak olmayışı, kesitinin basılmış gibi görünmesi, fıçı şeklini alması, yay şeklini alması, doğruluğunun hatalı olması veya boydan boya konikleşmiş olması.
(2) Gerçek yüzeyden sapmalar: doğruluğun noksan olması, yüzeyin tam düzgün olmayışı, iç bükeylik, dış bükeylik. #
(3) Yüzeylerin birbirleri ile doğru koordinasyonundan sapmalar: eksenlerin birbirleri ile aynı doğru üzerinde olamamaları, çap ölçüsünün kaçırılması, eksen boyunca ölçünün kaçırılması, birbirini kesen eksenlerin yanlış tesbit edilmeleri, paralel olmayış, yassı yüzeylerin gönyesiz olmaları.
Doğru silindirik şekilden sapmalar – tam yuvarlak olmayış (buna ovallik te denir): Aynı kesitteki maksimum ve minimum çaplar arasındaki fark olarak tanımlanır (şekil — 3a) buna göre,
A = D —d
Bazı hallerde yuvarlaklık toleransı çap toleransından daha büyük olabilir, örneğin, ince cidarlı burçların veya manşonların işlenmesi sırasında bunlar deforme olurlar, yuvarlaklıklarını kaybederler, ancak montaj sırasında doğru şekillerini alırlar. Bu hallerde çapsal hata, nominal çapa göre ölçülmüş maksimum ve minimum çapsal sapmaların toplamının yansı olarak kabul edilir.
Basıklık miktarı ise, basılmış kesit şeklin, içerisine sığdınlabildiği dairenin çapı ile, parçanın yüzeylerine teğet olan düzlemler arasındaki uzaklığın farkına eşittir (şekil — 3b), o halde,
A =D —l
Burada basılmış kesit ile tarif edilen şekil, çeşitli merkezlerden çizilmiş ve birbirini kesen yaylann sınırladığı şekil olarak belirtilebilir.
Fıçı şeklinin (şekil — 3c) veya Yay şeklinin (şekil — 3d) mikan ite, iş parçasının uçlarındaki ve ortasındaki kesitlerin çaplan arasındaki fark olarak tanımlanır. O halde,
A =D1—d][ ve A=D2—d2
Silindirik bir yüzeyin doğruluktan sapma derecesi, o silindirin boyunca alınan kesitlerin merkezlerinin meydana getirdiği çizginin eğriliği ile ölçülür (şekil — 3e), o halde,
A =D3—d3
Koniklik ise karşılıklı iki elemanın (yüzeyin) arasındaki paralelliğin kaybedilmesi demektir. Bu, iki ayn noktada alman kesitlerin çaplan arasındaki farkın bu noktalara» birbirlerine olan uzaklığına bölünmesiyle elde edilir, (şekil — 3f), o halde,
D,
A =-
(b)
(a)
(d)
(c)
(0
(e).
Şekil —3. Enine ve boyuna kesitlerde doğru silindirik şekilden sapmalar, a — ovallik; b — basılmış şekilli; c — fıçı şekli; d —yay şekli; e —Doğruluk kusuru (eğrilik); f — koniklik.
Yassı bir yüzeyin doğruluk kusuru (eğriliği), incelenen yüzeye dik olarak inen bir A düzlemi üzerindeki iki paralel çizgi arasındaki A uzaklığı olarak tanımlanır. A düzlemi, yüzeyi istenilen doğrultuda keser ve iki paralel çizgi şekilde görüldüğü gibi kesit profilini alttan ve üstten sınırlar, (şekil — 4a).
(b)
(a)
Şekil —4. Yassı yüzeylerin doğru şeklinden sapmaları.
a — doğruluk kusuru (eğrilik); b — yassılık kusuru (kesitin profili taranmış olarak
gösterilmiştir); c — içbükeylik; d — dışbükeylik.
Yassılık kusuru ise incelenen yüzeyi sınırlandıran paralel A ve B düzlemleri arasındaki A uzaklığı olarak.tanımlanır. A uzaklığı, A ve B düzlemlerine dik olan C düzlemi üzerinde ölçülür, (şekil — 4b).
Doğruluk ve yassılık kusurlarının basit şekilleri olarak iç bükeylik ve dış bükeylik belirtilebilir.
İçbükeylik (konkavlık — şekil 4c), gerçek yüzey üzerindeki noktaların, kenarlardan ortaya doğru gittikçe artmak üzere doğru düzlem yüzeyden sapmaları olarak tanımlanır.
Dış bükeylik (konvekslik — şekil — 4d), gerçek yüzey üzerindeki noktaların kenarlardan ortaya doğru azalmak üzere doğru düzlem yüzeyden sapmaları olarak tanımlanır.
Doğru koordinasyondan sapmalar. Yassı yüzeylerin paralel olmamaları, belirlenen alan ve boyut boyunca gerçek yüzeyin teorik doğru yüzeye göre maksimum ve minimum uzaklıkları olarak tanımlanır (şekil — 5a).
Doğru çizgilerin paralellik bozukluğu (bir düzlem içerisinde) belirlenen boy içerisinde çizgilerin maksimum ve minimum uzaklıktan arasındaki fark olarak tanımlanır (şekil — 5b).
Döner yüzey eksenlerinin paralellik bozukluğu (veya uzaydaki doğru hatlar), eksenlerden birinden geçerek diğer ekseni de bir noktada kesen ortak teorik düzlem üzerine bu eksenlerin izdüşümleri düşürülünce bu izdüşümler arasındaki paralellik kusuru olarak tanımlanır (şekil — 5c).
)
Eşlenik düzlem yüzeyleri
Gerçek
yüzeyler
î-‘B
Şekil — 5. Doğru koordinasyon yüzeylerinden sapmalar.
(a dan e ye kadar olan sapmalar için eğer belli bir boy belirtilmemiş ise koordinasyondaki sapma bütiin yüzeyi kapsar.)
Eksenlerin hizalama kusuru (veya uzaydaki doğru hatların), eksenlerin, eksenlerden birinden geçen ve ortak teorik düzleme dik olan düzlem üzerindeki izdüşümlerinin paralel olmayışları ile tanımlanır, (şekil — 5c).
Dairesel bir yüzey ekseninin bir düzleme paralel olmayışı, belirtilen boy içerisinde, doğru eşlenik düzlem yüzey ile eksen arasındaki maksimum ye minimum uzaklıklar farkı olarak tanımlanır (şekil — 5d).
Yassı yüzeylerin, eksenlerin birbirlerine göre veya bir eksenin bir yassı yüzeye göre gönyesizliği (gönye kusuru), yüzeyler arasındaki, eksenler arasındaki veya bir eksenle bir yüzey arasındaki açmın (90° den) dik açıdan sapması olarak tanımlanır ve sapma miktarı belli bir boy içerisinde uzunluk birimi cinsinden tarif edilir (örneğin 1.2mm/1.0m gibi Ç.N) (şekil — 5e). Gönye kusuru doğru eşlenik yassı yüzeylere veya doğrulara göre ölçülürler.
Eksenel ölçü kaçıklığı (yalpa) veya alında ölçü kaçıklığı, belirlenmiş bir çap üzerine yerleştirilmiş bulunan gerçek alının noktalan ile, karakteristik eksene dik bir düzlem arasındaki maksimum ve minimum uzaklıklar farkı olarak tanımlanır (şekil — 5f). Eğer üzerinde ölçümlerin yapılacağı çap belirtilmemiş ise, alnın maksimum çapı üzerinde eksenel kaçıklık ölçülür.
AjGönyesizlik LJîelirtilen uzunluk
Referonşj^ 3apması
Ortak eksene göre eks<*n sapması
irtilen
ıs ekseni
Kesifen eksenlerin kaçıklığı
l*
f/A
Radyal kaçıklık _ Amin ( D
Eksenlerin nominal pozisyondan _L*—»4 /sapmaları
•c 6
■j »;’\^4».simetri bozukluğu
ul -D
A A_ Kesiti
Referans ekseni
l/i
c
c
^^Eksenin gerçek
max r pozisyonu
Eksenin nominal pozisyonu
LU2.
îmiş ise koordi-
rin, eksenlerden Umlerinin para-
boy içerisinde, tzaklıklar farkı
ssj yüzeye göre bir eksenle bir > sapma mikta-mm/l.Om gibi ara göre ölçü-
ir çap üzerine k bir düzlem ! – 5f). Eğer üzerinde ek-
<3h
-4i—
¡(döndürülmüş ! I | y//Akesit)
L-j—L v//
Eşeksenlik sapması, bütün yüzey boyunca olmak üzere referans yüzeyi (temel yüzey) ekseni ile kontrol edilen yüzey ekseni arasında ölçülen maksimum uzaklıkla tanımlanır, veya verilen bir kesitte bu eksenler arasındaki uzaklık olarak alınabilir (şekil — 5g).
Ortak eksene göre eksen sapması, kontrol edile; yüzey ekseni ile, nominal olarak eşeksenli iki veya daha fazla yüzeyin eksenleri arasındaki maksimum uzaklık olarak (belirtilen bir boy içinde) tanımlanır (şekil — 5h).
Bir kaç yüzeyin birbirlerine göre hizalı olma durumlarım kontrol ederken eğer bir mastar kullanılıyorsa, bu yüzeylerin ortak ekseni o